Żyjemy w kraju, który może szczycić się długo oczekiwaną wolnością. Powinniśmy jednak pamiętać o doświadczeniu minionych lat. Dziś – w rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 Maja – zatrzymajmy się a chwilę i spójrzmy w przeszłość.

W końcu XVII w. Rzeczpospolita traciła powoli nie tylko mocarst¬wową pozycję, ale również suwerenność państ¬wową. Doszło do rozkładu władzy centralnej, a nade wszystko do zupełnego poniże¬nia Sejmu. Choć panowanie Jana III Sobieskiego opromie¬nione było blaskiem ostatnich wielkich sukcesów militarnych, stanowiło dalszy okres staczania się Rzeczy¬pospolitej ku anarchii, zaprzepaszczeniu ostat¬nich wielkich szans w polityce międzynarodowej. Po śmierci Sobieskiego rozpoczęła się w Polsce trwająca prawie 70 lat epoka saska, która prze¬szła do historii jako czas największego upadku Rzeczypospolitej.

W pierwszej połowie XVIII wieku państwo polskie było osłabione, natomiast państwa z nami sąsiadujące: Rosja, Austria i Prusy, były mocarstwami europejskimi. Oprócz osłabienia spowodowanego wojami, pastwo polskie przezywało kryzys. Warto przypomnieć chociażby fakt, iż:

- królów wybierała szlachta na tak zwanych „wolnych elekcjach” i bardzo często dochodziło do walk miedzy zwolennikami poszczególnych władców.
- mieliśmy małą armię.
- skarb państwa był pusty.
- mieszczanie i chłopi nie posiadali żadnych praw politycznych.
- Sejmy ustanawiające prawa nie mogły wprowadzić żadnych zmian, ponieważ w głosowaniach obowiązywała zasada jednomyślności. Protest jednego posła wyrażony przez „liberum veto” zrywał obrady Sejmu.
- w szkołach nie uczono języka polskiego, historii ani geografii ojczystego kraju.

Nową epokę w Rzeczypospolitej otworzyła elekcja Stanisława Augusta Poniatowskiego, któ¬ry w duchu postępu pragnął zmienić stosunki polityczne i społeczno-kulturalne. Głównymi przeszkodami były nadmierne przywileje stanu szlacheckiego, jego władza nad miastami i włoś¬ciaństwem, liberum veto oraz wolna elekcja. Wstrząsem dla społeczeństwa stał się I rozbiór Polski w roku 1772 pozbawiający Rzeczpospolitą 1/3 dotychczasowych obszarów i ludności. Po tym smutnym wydarzeniu Sejm Rzeczypos¬politej — w latach 1773-1775 tworzy Komisję Edukacji Narodowej, która przejmuje system kształcenia młodzieży szlacheckiej.

Nadzieje na zmiany w kraju związane były z panowaniem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Objął on władzę w Polsce w 1764 roku. Podczas panowania dbał o rozwój nauki, szkolnictwa. W kraju zwiększyła się grupa ludzi wykształconych.
W 1788 roku rozpoczęły się obrady sejmu, który pracował do 1792 roku i przeszedł do historii pod nazwą Sejmu Wielkiego. Na Sejmie tym podjęto próbę ratowania państwa polskiego poprzez reformy.

Wśród posłów, którzy zjeżdżali w roku 1788 na wielką fetę, znalazła się grupa posłów rozumiejących powagę sytuacji. Bardziej oświecona część społeczeństwa oczekiwała od tego sejmu reform. Nikt jednak nie spodziewał się, że dojdzie do uchwalenia konstytucji. Na sali obrad zasiadła grupa hetmańska (stronników hetmana polnego Franciszka Ksawerego Branickiego) zdecydowana nie dopuścić do jakichkolwiek reform, byli i zwykli pieniacze, którzy szukali na sejmie możliwości wygadania się, gotowi kłócić się o wszystko.

Rozkrzyczanej, niezdyscyplinowanej szlachcie miał przewodniczyć człowiek niewielkiego wzrostu, bez większego politycznego doświadczenia – Stanisław Małachowski. To on musiał zagajać obrady, formułować projekty ustaw, godzić zwaśnionych, uciszać rozkrzyczanych, perswadować i tłumaczyć.

Tekst Konstytucji przygotowywano w najściślejszej konspiracji. Do spisku należał król, jego sekretarz – Włoch, Piattolini, Ignacy Potocki, Adam Czartoryski, Hugo Kołłątaj, Stanisław Małachowski i kilka innych, ściśle wybranych osób. Spiskowcy wyznaczyli 3 maja na dzień ,,zamachu stanu” – tak bowiem nazwać trzeba sposób, w jaki przeforsowano uchwalenie Konstytucji. Tego dnia na sali obrad znalazło się 110 zwolenników konstytucji i 72 przeciwników. Tekst Uchwały Rządowej (później zwanej Konstytucją 3 Maja) odczytał marszałek i wezwał do głosowania. Po burzliwej wrzawie Konstytucję uchwalono. Poznajmy jeszcze, co zawierała i co zmieniała w państwie:

• Szlachta miała zagwarantowane wszelkie prawa, wolność, pierwszeństwo w życiu prywatnym i publicznym, zapewnioną nietykalność osobistą i majątkową. Utrzymano władzę szlachty nad chłopami. Zobowiązano szlachtę do obrony Konstytucji i Rzeczypospolitej.
• Mieszczanie, posiadający nieruchomości miejskie, uzyskali prawa podobne do szlachty. Mieszczanom zapewniono nietykalność osobistą (niemożliwość aresztowania i skazania bez wyroku sądowego).
• Konstytucja pozbawiła szlachtę wyłącznego prawa zwierzchnictwa nad poddanymi. Zachęcała dziedziców do zawierania umów z chłopami co do zakresu świadczeń. Umowy miały być chronione przez prawo i rząd. Zapewniano wolność osiedlania się i poruszania po kraju i poza jego granicami.
• W myśl Konstytucji 3 Maja w Rzeczypospolitej obowiązywała wolność wyznania. Jednak pierwszeństwo zagwarantowano wyznaniu rzymskokatolickiemu.
• Zlikwidowano podział a Koronę i Litwę. Polska stawała się odtąd jednolitym państwem, monarchią konstytucyjną. Oba kraje miały mieć wspólny rząd, skarb i wojsko.
• Zniesiono elekcyjność tronu. Polska stała się monarchią dziedziczną. Miało to chronić nasz kraj przed bezkrólewiem.
• Konstytucja wprowadziła trójpodział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.

Konstytucja 3 Maja stanowiła wyraz głębokiego patriotyzmu i umiłowania wolości.

Była pierwszą w Europie i druga na świecie nowoczesną, spisaną ustawą zasadniczą. Była wynikiem dążeń do naprawy stosunków wewnętrznych w naszym kraju po pierwszym rozbiorze.

Niestety, Konstytucja 3 Maja nie uratowała suwerenności Polski - w kwietniu 1792 roku przedstawiciele opozycji magnackiej podpisali w Petersburgu akt konfederacji, który potem ogłosili w miasteczku Targowica na Ukrainie. Akt ten unieważniał Konstytucję 3 Maja i całą działalność Sejmu oraz oficjalnie wzywał carową do udzielenia zbrojnej pomocy celem przywrócenia dawnej formy rządów w Rzeczypospolitej. 18 maja 1792 roku wojska carskie przekroczyły granicę Korony i Litwy. Pomimo stawienia oporu wojskom rosyjskim nastąpił ogólny odwrót wojsk polsko- litewskich w stronę Wisły. Król jednak od początku traktował wojnę jako demonstrację wojskową i w lipcu przystąpił do konfederacji targowickiej i nakazał zaprzestać działań wojennych. Konsekwencją przegranej Polaków był drugi rozbiór Polski w 1793 roku, a następnie w 1795 roku trzeci jej rozbiór, który zlikwidował niepodległe państwo polskie na 123 lata.

Maciej Nowak
nauczyciel historii